Türkiye’de Bor Madeni Çalışmaları ve İş Fırsatları

DÜNYADA borlu ürünler pazarı 30 milyar dolara ulaşırken, dünya bor rezervlerinin yüzde 73’üne sahip Türkiye katma değerli üretim atağına geçti. Yeni bor stratejinin odağına borun değerini birden bine katlayacak katma değerli uç ürün üretimini koyan Türkiye, Ar-Ge’ye dayalı bor sanayini geliştirme, yurtdışına boru uç ürün ya da ileri teknoloji ürünler olarak ihraç etme hedefine kilitlendi. Eti Maden, bor karbür üretimi anlaşmasında son noktaya gelirken, 11. Kalkınma Planı’nda 2023 yılı sonuna kadar ferrobor, bor nitrür ve bor karbür üretecek tesislerin tamamlanarak faaliyete geçmesi hedefine odaklanıldı. Rafine bor ürünleri üretim miktarının Ar-Ge kapasitesi ve yetkinliği güçlendirilerek, geliştirilen ürünlerin satış ve pazarlama faaliyetlerinin artırılması plan hedefleri arasında yer aldı.

Türkiye’de ve dünyada bor ürün ve teknolojilerinin geniş bir şekilde kullanımını, yeni bor ürünlerinin uygulanabilirliğini ve geliştirilmesini sağlamak için çalışan Ulusal Bor Araştırma Enstitüsü (Boren), bugüne kadar Türkiye’nin bor rezervlerinin katma değerini artırmak için 281 projeye destek verrdi. Bunlardan 50’sinin Ar-Ge projesi üzerinde çalışmalar sürüyor. Boren desteğinde ticarileştirilen projeler arasında borlu gübreden borlu akrilik elyafa kadar birçok ürün bulunuyor. Ar-Ge çalışmaları sonucunda geliştirilen ve ticarileşecek ürünleri arasında borlu hidrojen üretim ve yakıt pili sistemleri, borlu hafif tuğla, yara iyileştirme etkisi bulunan borik asitli sünger, ahşabın hizmet ömrünü uzatacak borlu emprenye kimyasalı gibi ürünler yer alıyor.

TÜRKİYE’NİN ROLÜ DEĞİŞECEK

Türkiye dünyada pazar payı ve ham madde açısından açık ara lider olduğu borda, katma değerli uç ürün üretmek için yeni bir vizyon belirledi. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Fatih Dönmez yeni bor stratejisinin odağına borun değerini üretilen nihai ürüne göre bire bin noktasına kadar katlayan katma değerli uç ürün üretimini koyduklarım açıkladı. Dönmez, “Bora dayalı sektörlerde gerek tek başımıza gerekse işbir-likleriyle daha da büyümek, borun ülkesi Türkiye anlayışıyla devasa adımlar atmaya devam etmek istiyoruz” dedi. Eti Maden’in bor karbür üretimi anlaşmasında son noktaya geldiğini vurgulayan Bakan Dönmez, bu konuda önümüzdeki günlerde somut adımlar atılacağını, Türkiye’nin bu ve benzeri hamlelerle borda üretici rolünü teknoloji geliştiren lider ülke rolüne doğru geliştireceğini kaydetmişti.

Eti Maden’in ileri teknoloji bor karbür üretim tesisinin Balıkesir’de kurulması öngörülüyor. îlk olarak Hazine ve Maliye Bakanı Berat Albayrak’ın Enerji Bakanlığı döneminde açıkladığı, şimdi de Bakan Dönmez’in devam ettiği strateji çerçevesinde temeli atılacak bor karbür üretim tesisinde tüm kısımlar devreye alındığında 150 kişilik istihdam sağlanması bekleniyor. Bor karbür, özellikle zırhlı araçların mukavemetinin artırılması yönünde bor ciddi performans artırıcı bir ürün. Hem mukavemeti hem de malzemenin kalitesini artırıyor.

50 PROJE DEVAM EDİYOR

Boren, yeni bor ürünlerinin üretimi ve geliştirilmesini teminen değişik alanlarda kullanıcı araştırmaları için gerekli bilim ortamı sağlıyor, bor ve ürünlerini kullanan veya bu alanda araştırma yapan kamu ve özel sektör ile işbirliği yapıyor, yaptırıyor, koordine ediyor ve katkı sağlıyor. Edinilen bilgiye göre Boren, 2004’ten bugüne kadar bor ürün ve teknolojilerinin geliştirilmesi ve kullanım alanlarının yaygınlaştırılmasına yönelik 281 adet projeye destek verilmiş olup, bunlardan 50’si devam ediyor. Bu projeler kapsamında elde edilen sonuçlara bakıldığında; 26 adet patent belgesi alındı, 12 adet buluş için patent alım süreci devam ediyor. Bu kapsamdaki yedi adet smai ürün için özel sektör kuruluşlarına lisans hakkı verildi.

Sırada ise Bor Araştırma Merkezi’nin (BAM) kurulması var. Türkiye’nin ürettiği bor kimyasallarına bilgi ve teknoloji katarak katma değeri yüksek ürünlerin üretileceği multidisipliner bir yaklaşımla Ar-Ge faaliyetlerinin yapıldığı, ürüne yönelik pilot tesislerin olacağı, bor konusunda yetişmiş bilim insanı gücünün gelişimine imkan sağlayabilecek BAM’m kuruluş çalışmaları devam ediyor.

HEDEF, YILDA BEŞ YENİ ÜRÜN

BAM’m kurulması ile yılda en az beş yeni ürünün bulunması veya geliştirilmesiyle katma değeri yüksek ürünlerin üretimi sağlanabilecek. Hedef alanlara yönelik Ar-Ge ve Ür-Ge çalışmalarının yapılabileceği ortam ve imkanlar sağlanacak. Bor alanında bilim insanı ve araştırmacılar yetiştirilebilecek. Bor alanında strateji ve politikalar BAM’da belirlenecek. Bor ile ilgili bilgi ve teknoloji tek elde toplanacak. Bilgi ve tecrübe tek elde birleşeceği için bor alanında yürütülen çalışmaların sürekliliği sağlanacak. Bor ile ilgili çalışmalar yapan ulusal ve uluslararası kuruluşlarla işbirliği imkanları sağlanacak. Kamu ve özel sektör istediği zaman veya t ihtiyaç duyduğunda bu merkez aracılığıyla analizlerini yaptırabilecek.

Bor’un direnç artırıcı, ısı yalıtıcı, alev geciktirici-duman bastırıcı, antimikrobiyal etken madde, süperiletken, kanser önleyici, katı yağlayıcı, radyasyon ve savunma zırhı, enerji taşıyıcı-depolayıcı, bitki besleyici ve temizleyici gibi bilinen birçok etkisi bulunuyor. Bor “az” ya da “çok” birçok sektörün vazgeçilmezi bir maden olarak kabul görüyor. Tarımdan savunmaya, sağlıktan kimyaya, enerjiden otomotive kadar birçok sektörde, sanayinin 250’den fazla yerinde bor kullanılıyor. Ürünlerin özellikleri ve nitelikleri bor içeriği nedeniyle daha iyileşiyor veya tamamen yeni bir özellik kazanıyor. Endüstriyel tüketimine bakıldığında sanayinin tuzu olarak kabul edilen borun yüzde 80’i cam seramik-frit, tarım ve temiz-lik-deterjan sektöründe tüketiliyor. Geri kalan payı ise elektronik-iletişim, uzay-ha-va araçları, nükleer uygulamalar, askeri araçlar, yakıtlar, polimerik malzemeler, na-noteknolojiler, otomotiv, enerji, metalürji ve inşaat sektörlerine ait.

KATMA DEĞER FİYATI YÜKSELTİYOR

Eti Maden’in Bor Sektör Raporu’na göre, dünya bor tüketiminin endüstriyel dağılımına bakıldığında yüzde 47 ile cam sektörü geliyor. Bunu yüzde 16 ile tarım, yüzde 15 ile seramik-firit, yüzde 2’sini deterjan temizlik sektörü izliyor. Türkiye’de bor ürünlerinin tüketiminin sektörel bazda dağılımı ise yüzde 36 cam, yüzde 31 seramik, yüzde 9 temizlik deterjan, yüzde 7 tarım, yüzde 4 tutkal ve yüzde 14 pay ile diğer sektörler şeklinde. Bu arada diğer sektörleri; elektronik-iletişim, uzay hava araçları, nükleer uygulamalar, askeri araçlar, yakıtlar, polimerik malzemeler, nanoteknolojiler, otomotiv, enerç’i, metalürji ve inşaat olarak açmakta fayda var.

Borda katma değer arttıkça fiyatlar yükseliyor. O nedenle bor kimyasallarına bilgi ve teknoloji katarak katma değeri yüksek ürünlerin üretilmesi büyük önem taşıyor. Boren verilerine göre, örneğin temel bor kimyasallarından borik asit (yüzde 99) ton başına 500 dolar düzeyindeyken, zırh yapımında kullanılan yarı mamullerden bor karbürün tonu 25 bin dolara, roket yakıtı ve araçta airbag yapımında kullanılan elementel borun tonu 1.7 milyon dolara, telefon camında kullanılan borik asitin (99.99) tonu bin 600 dolara yükseliyor. Nükleer santrallerde kontrol çubuğu üretiminde kullanılan 10B izotopun (yüzde 86-96 saflık) tonu ise 2-3 milyon dolara kadar ulaşıyor. Boraks hammaddesinin tonu 300 dolarken borcamda kullanılan susuz boraksın tonu 700 dolara, elementel nanobor hammaddesinin tonu 1.7 milyon dolarken süper iletken ve MR görüntüleme sistemlerinde kullanılan magnezyum diborür tozun tonu 2.5 milyon dolara çıkıyor.

ALEV ALMAYAN ÇADIR

Boren tarafından yapılan çalışmalar sonrasında ticarileşen ve ticarileşecek bir dizi ürün var. Bunlardan biri borun alev almaz-lık özelliğinden yararlanılarak geliştirilen ve önümüzdeki günlerde ticarileşme çalışmaları tamamlanacak olan borlu çadır kumaşı. 2015’te tamamlanan çalışmaların devamında borlu çadır kumaşıyla hem alev almazlık hem de su geçirmezlik/su iticilik özelliği sağlanarak tamamen yerli ve milli bir ürünün geliştirilmesi noktasında son aşamaya gelindi. Kızılay, AF AD gibi ku-rumlarla işbirliğinde çadır kumaşının kullanımına yönelik çalışmalar devam ediyor. Kızılay ile ilk deneme üretiminin yapılması planlanıyor.

Bu arada, Boren-özel sektör işbirliği ile akrilik elyaf üretimi esnasında çinko borat (yüzde 40) katkılanarak alev almaz elyaf üretildi. Aksa tarafından 2018 yılında bin ton yıl kapasiteli modakrilik tesisin kurulumu tamamlandı. Ürün ticarileştirildi.

(h-BN) yüksek sıcaklıklara dayanıklılığı, kimyasal kararlılığı ve yüksek yağlayı-cılık özellikleri nedeniyle hemen hemen sürtünmenin olduğu her yerde kullanılabiliyor. özellikle yüksek sıcaklıklarda pres ile şekillendirilen parçaların kalıpta sürtünmesini engellemek amacıyla kullanılan yağa katkı maddesi olarak tercih ediliyor. 1 kg h-BN 200-400 dolar değere sahipken, 1 kg nano boyutlu h-BN tozu bin dolar değerinde. Nano boyutta h-BN tozu, Eskişehir Teknik Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Nuıan Ay ve ekibi tarafından Boren’in desteği ile Türkiye’de ilk kez endüstriyel boyutta üretildi. Ayrıca nano boyutta üretilen bu toz sayesinde üstün özelliklere sahip bor nitrür seramikler de üretilebiliyor.

TAİ İLE İŞBİRLİĞİ

İmalat sektöründe neredeyse tüm kesici takımlar yüksek performans ve ekonomik üretim için kaplanıyor. Kübik bor nitrür (c-BN) ve elmas, yüksek sertlikleri sayesinde kesici uçlarda yaygın kullanım alanına sahip. Dünya kesici uç pazarının 2013’te 16 milyar dolar değerinde olduğu görülüyor. C-BN, elmastan sonraki en sert seramik malzeme. Çalışmalar kapsamında özel kaplama teknolojisi ile kesici takımlar hızlı ve kolay bir yöntemle ultra sert ve yüksek aşınma dayanımına sahip olarak kaplanabiliyor. Ayrıca BN kaplamasında hammadde olarak kullanılan yüksek katma değerli nano boyutlu BN tozu Türkiye’de üretiliyor. Kaplama sisteminin, endüstriyel boyutta ve uygun maliyette kaplamalar yapılabilmesi için geliştirilme çalışmaları devam ediyor, ticarileştirilmesine yönelik olarak TAİ (Türk Havacılık Uzay Sanayii) ile görüşülüyor.

Ahşabın hizmet ömrünün uzatılması amacıyla endüstride emrenye işlemi yapılıyor. Bor, ahşabın bakteri ve mantara karşı dayanımını artırırken ömrünü 25-30 yıla uzatabiliyor. Türkiye’de ahşap emprenye işleminde kullanılan emprenye kimyasallarının piyasa fiyatı 20-30 TL/kg arasında değişiyor. Türkiye’de faaliyet gösteren 70’e yakın emrenye uygulama işletmesi bulunmasına rağmen empenye uygulanan dış ortam ahşap miktarı yaklaşık yüzde 5 gibi düşük bir oranda kalıyor. Avrupa ülkelerinde bu oran çoğunlukla yüzde 50’nin üzerinde. Türkiye’deki emprenye işletmeleri emprenye kimyasalını ithal etmekte ve ya da yurt dışından lisanslı olarak üretim yapıyor. Emrenye kimyasallarında yüzde 40’a varan oranlarda bor içeriyor. Boren’de tamamen yerli imkanlarla geliştirilen emprenye kimyasal reçeteleri ile pilot ölçekli ahşap uygulaması planlanıyor. Ticarileşmeye yönelik yatırım pazarı konseptinde tanıtım ve bilgilendirme faaliyetleri gerçekleştirilecek.

YAKIT PİLİ SİSTEMİ GELİŞTİRİLDİ

Hidrojen üretim ve yakıt pili sistemlerinin geliştirilmesine yönelik olarak 2004 yılında Boren-TÜBİTAK MAM işbirliği çalışmaları başlatıldı. Hidrojen üretim ve yakıt pili sistemleri yerli ve milli imkanlar geliştirildi. Geliştirilen sistemler elektrikli araçların menzilinin artırılmasına yönelik olarak araca entegre edildi. Elektrikli aracın menzili sodyum bor hidrürlü yakıt pili ile 150 km daha artırılarak yaklaşık 400-450 km’ye çıkarıldı. Ayrıca farklı kullanım amaçlarına yönelik olarak 100 W ile 5 kW arasında yakıt pili sistemleri geliştirildi.

Edinilen bilgiye göre anlık enerji üretimi için hidrojen üretim ve yakıt pili sistemlerinin savunma sanayinde kullanımına yönelik olarak prototip ürün geliştirme çalışmaları devam ediyor. İlave olarak Bakanlm Hidrojen Teknolojileri laboratuarı kuruldu. Boren bünyesinde hidrojen araştırmaları da yapılıyor.

HAFİF TUĞLA TİCARİLEŞTİRİLECEK

Pomza tuğlaların imalinde çimento kullanılıyor. Çimento kullanımı nedeniyle pomzanın hafiflik, gözeneklilik ve dolayısıyla da yalıtkanlık özellikleri önemli ölçüde azalıyor. Enstitü bünyesinde yapılan çalışmalar kapsamında çimento yerine bor kullanılıyor. Borlu tuğla yüksek oranda hava boşlukları ile yüksek yalıtım özelliğine ve hafifliğine sahip. Yalıtım, yük taşıma ve hafiflik özelliklerinin yanı sıra hava ve su filtresi olarak da kullanılabilme potansiyeli de bulunuyor. Ürünün pilot tesisi kurularak ticarileşme aşamasına gelindi.

Borla kanser tedavisi için çalışmalar sürürken, sağlık alanında yürütülen bir diğer projesi diabet ve yatağa mahkum olan hastalarda oluşan yatak yaralanmaların tedavisi için kullanılacak borik asitli sünger. Dünyada tek bir firmadan sağlanan bir ürün olan gümüş nitrat katkılı yara iyileştirme süngerine alternatif olarak bor katkılı yara iyileşme süngeri geliştirildi. Borik asit katkıyı sünger ile yara iyileşmede bakteri üretiminin kontrol altına alınmasının yanı sıra yaranın iyileşmesi de hızlandırılabiliyor. Sonuçların kanıtlanması için en az 100 hastada ürünün denenmesi gerekiyor. Şu ana kadar 20 hasta üzerinde demelerin olumlu olduğu belirtildi.

1.8 MİLYAR TL KATMA DEĞER

2012 öncesi dünya bor tüketiminin yaklaşık yüzde 5’i tarım sektöründe gerçekleştin lirken, günümüzde bu oran yaklaşık yüzde 15’ler mertebesine ulaştı. Türkiye’de ise bu sektörde sistematik bor kullanım alışkanlığı henüz oluşmadı. Tarım Bakanlığı ile işbirliğinde Tarım-Bor-Araştır ma ve Uygulama Programı yürütüldü. Program kapsamında 14 farklı üründe denemeler yapıldı. Yüzde 30’lara varan oranlarda verim artışları sağlandı. 2014’te ilk defa bitki bazlı borlu gübre üretildi. Türkiye’nin sahip olduğu 90 milyar TL bitkisel üretim değeri göz önüne alındığında verim ve kalitede elde edilecek yüzde 2’lik bir artış ile dahi 1.8 milyar TL ekonomiye doğrudan bir katma değer sağlanacağı ifade ediliyor.

2016’da ilk defa uluslararası platformda Bor Sempozyumu gerçekleştirildi. 2020 yılı Nisan ayı ilk haftasında ise İkincisi gerçekleştirilecek (AGROBOR 2020).

Ticarileşen ürünlerden biri de geniş yüzey alanı ile üstün bir reaksiyon potansiyeline sahip olan, metal katkıları enerji yoğunluğunun artırılması amacıyla roket ateşleyicileri ve patlayıcılarda yaygın olarak kullanılan elementel nanobor. Boren desteğinde Pavezyum firması, endüstriyel boyutta yüzde 86, yüzde 90 ve yüzde 95 saflıklarda elementel bor üretimi ile amorf yapıda, nano boyutta ve yüksek saflıkta (yüzde 98.5) elementel bor üretimi gerçekleştirdi. Boren’den edinilen bilgiye göre nanobor, metalürji uygulamaları, air-bag ateşleyici temel bileşen, askeri piroteknik-ler, katı roket yakıtla- rmda eneıjitik malzeme, süper i le tke n MgB2 üretiminde temel bileşen olarak kullanılıyor. Elementel bor fiyatları saflığına göre 300-2 bin dolar/kg arasmda değişiyor. Elementel bor üretim yöntemi yerli bir patent olup tamamen yerli tasarlanmış makine ve ekipmanlarla üretim yapılıyor.

Boron’un satışları 23 bin tona ulaştı

Türkiye’nin bor madeninden temizlik ürünü Boron, parfüm, petrol türevleri ve fosfat içermiyor. Ürün tüm büyük marketlerde satılıyor. Eti Maden’in ürettiği doğal mineralli yerli temizlik ürünü Boron’la ilgili satışlar 23 bin tona ulaştı. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Fatih Dönmez, Boron’da bu yıl için hedeflerini 25-30 bin ton olarak açıklamıştı. Ekim-Kasım ayı gibi sıvı yeni ürünlerin piyasaya çıkacağı bilgisini paylaşan Dönmez, genel anlamda sıvı temizlik ürünü kategorisinde, renkli ve beyaz ayrışımı olan bir ürün hazırlandığını vurguladı.

Dönmez, bulaşık için de bir ürün çalışıldığını ifade etti. Boron’a yurtiçi ve dışından talep olduğunu dile getiren Dönmez, bütün dağıtım kanallarında olabilmek için bu yıl yurtiçine odaklanma kararı aldıklarını belirtti. Dönmez, talep kaynaklı kapasite artış çalışmalarının sürdüğüne değindi.

Yılda 1 milyar dolar gelir

Dünya bor rezervinin yüzde 73’ü Türkiye’de bulunuyor. Türkiye’yi Rusya, Güney Amerika ve ABD takip ediyor. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı verilerine göre, dünya bor ürünleri tüketimi 2017’de 3.87 milyon ton olarak gerçekleştirirken. Dünya bor pazarının yüzde 60’ı Eti Maden tarafından karşılanıyor.

Yılda 1 milyar dolar gelir elde ediliyor. Türkiye’de “tinkal, üleksit ve kolamanit” minerallerinden oluşan üç ana bor madeni Eti Maden tarafından işletiliyor.

Eti Maden tesislerinde üretilen 17 borkimyasalları arasında borik asit, susuz boraks (etibor-68), boraks penta hidrat (etibor 48), tarım bor (etidot-67), çinko borat gibi kimyasallar bulunuyor. Türkiye’deki bor madenlerinin işleme, üretim ve pazarlama faaliyetleri Balıkesir (Bigadiç), Bursa (Kestelek), Kütahya (Emet) ve Eskişehir’deki (Kırka) sahalarda Eti Maden tarafından yürütülüyor. Boren verilerine göre, dünya fiili bor üretimi 2018’de ise yaklaşık 4.1 milyon ton civarında gerçekleşirken, fiili bor üretiminde Türkiye yüzde 59 pay ile birinci sırada yer alıyor.